همه چیز درباره خونریزی مغزی: از تشخیص تا درمان و پیشگیری

خونریزی مغزی یکی از خطرناک‌ترین وضعیت‌های مغزی است که در صورت تاخیر در درمان، می‌تواند در چند دقیقه سرنوشت بیمار را تغییر دهد. این بیماری معمولا در اثر پارگی یکی از رگ‌های مغز ایجاد می‌شود و با علائمی مانند سردرد ناگهانی، تهوع، تاری دید یا از دست دادن هوشیاری همراه است. هرچه تشخیص زودتر انجام شود، شانس نجات و بازگشت بیمار به زندگی عادی بیشتر خواهد بود. در سال‌های اخیر، پیشرفت روش‌های تصویربرداری و درمان‌های دقیق مغز و اعصاب، امید تازه‌ای برای بیماران مبتلا به خونریزی مغزی ایجاد کرده است. دکتر ابوالحسن ارتیاعی، متخصص مغز و اعصاب و از پزشکان برجسته این حوزه، با بهره‌گیری از دانش به روز و تجربه گسترده در زمینه تشخیص دقیق خونریزی‌ مغزی می‌تواند به درمان این بیماری کمک بسیار زیادی بکند.

خونریزی مغزی چیست؟ 

خونریزی مغزی (Brain Hemorrhage) نوعی سکته مغزی هموراژیک است که در آن یکی از رگ‌های خونی داخل مغز یا اطراف آن دچار پارگی می‌شود و خون به درون بافت مغز یا فضای اطراف آن نشت می‌کند. این خونریزی باعث افزایش فشار داخل جمجمه، تخریب سلول‌های عصبی و اختلال در عملکرد طبیعی مغز می‌شود. در حالت طبیعی، مغز درون جمجمه توسط لایه‌هایی محافظت می‌شود و جریان خون به‌صورت منظم از طریق عروق انجام می‌شود. اما زمانی که یکی از این رگ‌ها به دلایلی مانند فشار خون بالا، ضربه به سر، آنوریسم (برآمدگی عروق مغزی) یا مصرف داروهای رقیق‌کننده خون پاره شود، خون تجمع پیدا کرده و عملکرد طبیعی مغز را مختل می‌کند.

شدت و محل خونریزی تعیین می‌کند که چه بخش‌هایی از بدن دچار آسیب شوند. به‌عنوان مثال، خونریزی در نیمکره چپ مغز می‌تواند باعث اختلال در گفتار یا فلج در سمت راست بدن شود، در حالی‌که خونریزی در ساقه مغز می‌تواند تنفس و ضربان قلب را تحت تاثیر قرار دهد که هر دو آن خطرناک است.

انواع خونریزی مغزی

خونریزی مغزی انواع مختلفی دارد که هر یک از آن‌ها به دلایل متفاوتی ایجاد می‌شوند. به همین دلیل هر زمانی که با این مشکل مواجه شدید باید فورا به پزشک مراجعه کنید. در ادامه با انواع خونریزی مغزی آشنا خواهید شد که عبارتند از:

خونریزی داخل مغزی (Intracerebral Hemorrhage)

در خونریزی داخل مغزی خون مستقیما در داخل بافت مغز جمع می‌شود. این نوع از خونریزی نسبت به سایر انواع آن بسیار شایع‌تر است. که معمولا در اثر فشار خون بالا یا پارگی رگ‌های کوچک مغز رخ می‌دهد. ضعف ناگهانی در یک سمت بدن، از دست دادن هوشیاری و اختلال در گفتار از علائم مهم آن است که باید فورا برای درمان به پزشک متخصص مراجعه شود.

خونریزی زیرعنکبوتیه (Subarachnoid Hemorrhage)

زمانی که خون بین مغز و لایه نازکی به نام عنکبوتیه (Subarachnoid Space) جمع شود خونریزی زیر عنکبوتیه ایجاد می‌شود. این نوع خونریزی معمولا به دلیل پارگی آنوریسم مغزی رخ می‌دهد. سردرد ناگهانی و بسیار شدید که بیمار آن را بدترین سردرد عمرش توصیف می‌کند از مهم‌ترین و اصلی‌ترین علائم این بیماری است. این نوع خونریزی در برخی از شرایط با تهوع، استفراغ و سفتی گردن نیز همراه است.

خونریزی زیرسخت‌شامه (Subdural Hemorrhage)

در خونریزی زیر سخت شامه معمولا خون بین سطح مغز و پرده سخت‌شامه (Dura Mater) جمع می‌شود که بیشتر در اثر ضربه به سر (به‌ویژه در سالمندان یا مصرف‌کنندگان داروهای رقیق‌کننده خون) رخ می‌دهد. همچنین ممکن است علائم آن چند ساعت یا حتی چند روز بعد از ضربه ظاهر شود. خواب‌آلودگی، گیجی، کاهش سطح هوشیاری از مهم‌ترین علائمی است که بعد از این خونریزی زیر سخت شامه ایجاد می‌شود.

خونریزی اپیدورال (Epidural Hemorrhage)

خونریزی اپیدورال معمولا در اثر شکستگی جمجمه و پارگی شریان‌های سطحی رخ می‌دهد. در این نوع خونریزی، خون بین جمجمه و لایه سخت‌شامه جمع می‌شود. از ویژگی‌های خاص آن فاصله هوشیاری است. یعنی بیمار ابتدا بیهوش می‌شود، سپس به‌طور موقت به هوش می‌آید و مجددا سطح هوشیاری کاهش می‌یابد. درمان خونریزی اپیدورال معمولا با جراحی فوری انجام می‌شود.

دلایل خونریزی مغزی

خونریزی مغزی زمانی اتفاق می‌افتد که یکی از رگ‌های خونی در داخل مغز یا اطراف آن پاره شود و خون به بافت‌های مغزی نشت کند. این پارگی می‌تواند بر اثر بیماری‌های مزمن، آسیب‌های ناگهانی یا مشکلات عروقی مادرزادی ایجاد شود. مهم‌ترین دلایل بروز خونریزی مغزی شامل:

• فشار خون بالا (Hypertension): شایع‌ترین علت خونریزی مغزی است. فشار خون بالا باعث تضعیف دیواره عروق مغزی می‌شود و در طول زمان احتمال پارگی آنها را افزایش می‌دهد. به همین دلیل کنترل فشار خون نقش کلیدی در پیشگیری از خونریزی مغزی دارد.
• ضربه یا آسیب به سر (Head Trauma): آسیب ناشی از تصادف، سقوط، یا ضربه مستقیم به جمجمه می‌تواند منجر به پارگی رگ‌های مغز شود. این نوع خونریزی بیشتر در افراد مسن، کودکان یا ورزشکاران دیده می‌شود.
• آنوریسم مغزی (Brain Aneurysm): آنوریسم نوعی برآمدگی یا ضعف در دیواره رگ‌های خونی مغز است که می‌تواند بدون علامت باشد. پارگی آنوریسم یکی از مهم‌ترین دلایل خونریزی زیرعنکبوتیه است و معمولا با سردرد ناگهانی و شدید همراه است.
• ناهنجاری‌های عروقی مادرزادی (AVM): برخی افراد با نقص‌های عروقی (اتصال غیرطبیعی بین شریان‌ها و وریدهای مغزی) متولد می‌شوند. این ناهنجاری‌ها به مرور زمان باعث خونریزی ناگهانی در مغز می‌شوند.
• مصرف داروهای رقیق‌کننده خون (Anticoagulants): داروهایی مانند وارفارین (Warfarin) یا آسپرین می‌توانند خطر خونریزی را افزایش دهند، به‌ویژه در افرادی که سابقه فشار خون بالا یا آسیب مغزی دارند.
• اختلالات خونی (Blood Disorders): بیماری‌هایی مانند هموفیلی یا کاهش تعداد پلاکت‌ها (ترومبوسیتوپنی) موجب اختلال در لخته شدن خون می‌شوند و احتمال خونریزی در مغز را بالا می‌برند.
• مصرف مواد مخدر و الکل: مصرف موادی مثل کوکائین یا آمفتامین‌ها باعث افزایش ناگهانی فشار خون و پارگی عروق مغزی می‌شود. مصرف مداوم الکل نیز باعث تضعیف دیواره رگ‌ها و افزایش احتمال خونریزی می‌گردد.
• تومورهای مغزی: برخی تومورهای مغزی باعث تخریب رگ‌های خونی اطراف خود و در نهایت خونریزی شوند، به‌خصوص تومورهای بدخیم یا سریع‌الرشد.
• افزایش ناگهانی فشار داخل جمجمه: در مواردی مانند فعالیت بدنی شدید، خشم، یا سرفه طولانی در افرادی که زمینه عروقی ضعیف دارند، ممکن است فشار ناگهانی در مغز باعث پارگی رگ و خونریزی شود.

بیشتر بخوانید: اثرات استرس بر مغز

علائم خونریزی مغزی

علائم خونریزی مغزی بسته به محل خونریزی، شدت آن و میزان آسیب به بافت‌های مغز متفاوت است. در بسیاری از موارد، نشانه‌ها به‌طور ناگهانی ظاهر می‌شوند و به‌سرعت پیشرفت می‌کنند. تشخیص سریع این علائم می‌تواند در نجات جان بیمار بسیار موثر باشد. این علائم در بیشتر انواع خونریزی مغزی مشاهده می‌شوند:

• سردرد شدید و ناگهانی شایع‌ترین علامت مخصوصا در خونریزی زیرعنکبوتیه است. 
• تهوع و استفراغ در اثر افزایش فشار داخل جمجمه ایجاد می‌شود.
• کاهش سطح هوشیاری از احساس گیجی و خواب‌آلودگی گرفته تا بیهوشی کامل رخ می‌دهد.
• ضعف یا بی‌حسی در یک سمت بدن در نتیجه آسیب به نیمکره مقابل مغز رخ می‌دهد.
• اختلال در گفتار یا بلع بسته به محل خونریزی (به‌ویژه در نیمکره چپ مغز).
• تاری دید، دوبینی یا از دست دادن بینایی در یک چشم در اثر درگیری لوب پس‌سری یا ساقه مغز ایجاد می‌شود.
• تشنج (صرع ناگهانی) در برخی موارد، اولین علامت خونریزی مغزی است.
• اختلال در تعادل و هماهنگی حرکات در خونریزی مخچه‌ای شایع است.

روش‌های تشخیص خونریزی مغزی

اولین گام، ارزیابی وضعیت هوشیاری و عملکرد عصبی بیمار است. پزشک متخصص مغز و اعصاب (مانند دکتر ابوالحسن ارتیاعی) علائمی مانند گفتار، حرکت اندام‌ها، واکنش مردمک‌ها و تعادل را بررسی می‌کند تا محل احتمالی خونریزی را حدس بزند. اگر بیمار بیهوش باشد، از مقیاس کمای گلاسکو (GCS) برای ارزیابی سطح هوشیاری استفاده می‌شود. روش‌های تشخیص خونریزی مغزی عبارتند از:

• سی‌تی‌اسکن (CT Scan) مغز: اولین و سریع‌ترین روش تشخیص خونریزی مغزی است. سی‌تی‌اسکن می‌تواند حتی خونریزی‌های تازه و کوچک را در چند دقیقه نشان دهد.
• ام‌آر‌آی (MRI) مغز: MRI نسبت به CT دقت بالاتری در تشخیص خونریزی‌های کوچک‌تر یا مزمن دارد. به پزشک کمک می‌کند تفاوت بین خونریزی جدید و قدیمی را مشخص کند.
• آنژیوگرافی مغزی (Cerebral Angiography): اگر علت خونریزی مشخص نباشد (مثلا شک به آنوریسم یا ناهنجاری عروقی (AVM) وجود داشته باشد) از آنژیوگرافی مغزی استفاده می‌شود. در این روش، با تزریق ماده حاجب به عروق مغز و تصویربرداری دقیق، محل دقیق پارگی رگ یا ناهنجاری عروقی مشخص می‌شود.
• آزمایش‌های خونی و بررسی‌های عمومی: اندازه‌گیری فشار خون، بررسی تعداد پلاکت‌ها و فاکتورهای انعقادی (برای رد اختلالات خونی) و آزمایش عملکرد کلیه و کبد برای بیمارانی که داروهای رقیق‌کننده مصرف می‌کنند.

اقدامات لازم هنگام خونریزی مغزی

خونریزی مغزی یک اورژانس واقعی است. در چنین شرایطی، هر دقیقه اهمیت دارد و اقدام درست می‌تواند تفاوت بین نجات جان بیمار و آسیب دائمی مغز باشد. آشنایی با مراحل صحیح برخورد با فرد مشکوک به خونریزی مغزی، از مهم‌ترین عوامل در افزایش شانس بهبودی است. در اولین مرحله باید علائم احتمالی مانند سردرد بسیار شدید و ناگهانی، تهوع، استفراغ یا گیجی، ضعف یا بی‌حسی در یک سمت بدن، ناتوانی در صحبت کردن یا درک گفتار، تاری دید یا از دست دادن بینایی و از دست دادن هوشیاری بررسی شوند.

 به‌محض مشاهده هر یک از این نشانه‌ها حتی اگر علائم خفیف به نظر برسند، نباید منتظر بهبود خودبه‌خودی باشید و با اورژانس تماس بگیرید. سپس بیمار را روی زمین یا تخت صاف بخوابانید. سر را حدود ۳۰ درجه بالاتر از سطح بدن قرار دهید تا فشار داخل مغز کاهش یابد. از تکان دادن یا بلند کردن سر اجتناب کنید. هیچ دارو، آب یا غذایی به بیمار ندهید، زیرا ممکن است اختلال بلع داشته باشد و باعث خفگی شود. اگر بیمار بیهوش است تنفس و ضربان قلب را بررسی کنید. در چنین شرایطی بیمار فورا باید به بیمارستان منتقل شود تا اقدامات لازم و ضروری برای او انجام شود.

درمان خونریزی مغزی 

خونریزی مغزی نیاز به درمان فوری و دقیق دارد. نوع درمان به محل خونریزی، علت بروز و شدت آسیب بستگی دارد. هدف اصلی در درمان، توقف خونریزی، کاهش فشار داخل جمجمه و حفظ عملکرد مغز است. درمان این بیماری معمولا در بیمارستان و تحت نظر متخصص مغز و اعصاب باید انجام شود. برخی از مهم‌ترین روش‌های درمان خونریزی مغزی عبارتند از:

درمان دارویی

داروها نقش مهمی در کنترل علائم و پیشگیری از گسترش خونریزی دارند. داروهای کنترل فشار خون برای کاهش فشار در عروق مغزی، داروهای ضدتشنج برای جلوگیری از صرع پس از خونریزی، داروهای کاهنده فشار داخل جمجمه (مثل مانیتول یا هیپرتونیک سالین) و داروهای معکوس‌کننده اثر داروهای رقیق‌کننده خون می‌تواند در درمان این بیماری نقش مهمی داشته باشند. در برخی موارد نیز، پزشک داروهای خاصی برای کاهش تورم مغز و حفظ جریان خون طبیعی تجویز می‌کند.

درمان جراحی 

اگر حجم خونریزی زیاد باشد یا فشار مغز افزایش پیدا کند. جراحی مغز ضرورت پیدا می‌کند. انواع روش‌های جراحی خونریزی مغزی عبارت‌اند از:

•  تخلیه خونریزی (Hematoma Evacuation): در این روش، جراح با ایجاد سوراخ یا برش در جمجمه، خون تجمع‌یافته را خارج می‌کند تا فشار روی بافت مغز کاهش یابد.
• بستن آنوریسم یا ترمیم رگ پاره‌شده: در مواردی که علت خونریزی پارگی آنوریسم باشد، جراح با استفاده از کلیپس (Clip) یا کویل‌گذاری (Coiling) رگ را ترمیم یا مسدود می‌کند.
• درناژ یا تخلیه مایع مغزی نخاعی (Ventricular Drainage): در صورت افزایش مایع در بطن‌های مغز، لوله‌ای ظریف برای خروج مایع و کاهش فشار داخل جمجمه قرار داده می‌شود.

توان‌بخشی و مراقبت‌های پس از درمان

پس از کنترل خونریزی، دوره‌ی بازتوانی عصبی آغاز می‌شود. بازگرداندن عملکرد حرکتی و گفتاری، پیشگیری از عوارض بعدی (تشنج، افسردگی، سفتی عضلات) و آموزش مراقبین بیمار برای مراقبت در منزل از مهم‌ترین اقدامات درمان و بهبودی کامل خونریزی مغزی است. فیزیوتراپی برای تقویت عضلات و هماهنگی حرکات، گفتاردرمانی در صورت آسیب به مراکز گفتاری و کاردرمانی و روان‌درمانی برای بازگشت بیمار به زندگی روزمره از مهم‌ترین راه‌های درمان و مراقبت‌های پس از درمان این بیماری هستند.

عوارض خونریزی مغزی

خونریزی مغزی نه تنها یک وضعیت اورژانسی است، بلکه حتی پس از درمان موفق، می‌تواند عوارض کوتاه‌مدت و بلندمدت بر روی عملکرد مغز و زندگی بیمار داشته باشد. شدت عوارض به محل خونریزی، حجم خونریزی و سرعت درمان بستگی دارد.

• ضعف یا فلج اندام‌ها شایع‌ترین عارضه، معمولا در سمت مخالف محل خونریزی رخ می‌دهد.
• مشکلات تعادل و هماهنگی حرکات در صورت آسیب به مخچه یا ساقه مغز ایجاد می‌شود.
• ایجاد اختلال در گفتار و بلع بسته به آسیب نیمکره چپ مغز.
• بروز اختلال بینایی یا دوبینی اگر خونریزی به لوب پس‌سری یا اعصاب بینایی فشار وارد کند.
• اختلال حافظه و تمرکز.
• کاهش توانایی تصمیم‌گیری یا حل مسئله.
• افسردگی و اضطراب.
• تشنج (صرع ثانویه)، به ویژه در هفته‌های اول پس از خونریزی.
• فشار خون بالا یا ناپایدار.
• عفونت‌ها و مشکلات تنفسی در بیمارانی که برای مدت طولانی بستری شده‌اند.
• ناتوانی دائمی در حرکت یا گفتار.
• مشکلات اجتماعی و شغلی به دلیل محدودیت عملکرد.

بیشتر بخوانید: ورم مغزی

چگونه از خونریزی مغزی پیشگیری کنیم؟

پیشگیری از خونریزی مغزی نقش مهمی در حفظ سلامت مغز و کاهش خطر مرگ یا ناتوانی دائمی دارد. با رعایت چند نکته ساده اما علمی، می‌توان احتمال وقوع این عارضه را به طور قابل توجهی کاهش داد. فشار خون بالا (هیپرتانسیون) شایع‌ترین عامل خونریزی مغزی است. به همین دلیل بهتر است فشار خون خود را مرتب اندازه‌گیری کنید و داروهای تجویز شده توسط پزشک را به موقع مصرف کنید.

کلام پایانی 

خونریزی مغزی می‌تواند زندگی را به‌طور ناگهانی تحت تاثیر قرار دهد، اما با آگاهی، تشخیص سریع و درمان تخصصی بسیاری از عوارض قابل پیشگیری هستند. مراقبت از مغز، کنترل فشار خون، رعایت سبک زندگی سالم و پیگیری وضعیت‌های پزشکی پرخطر، اولین قدم‌های پیشگیری هستند. برای کسانی که به دنبال تشخیص دقیق، درمان موثر و راهنمایی حرفه‌ای هستند، حضور یک متخصص با تجربه مانند دکتر ابوالحسن ارتیاعی می‌تواند تفاوت بزرگی ایجاد کند. با بهره‌گیری از دانش تخصصی، روش‌های نوین درمان و برنامه توان‌بخشی شخصی‌سازی شده، می‌توان روند بهبودی را سرعت بخشید و سلامت مغز را به بهترین شکل حفظ کرد.

سوالات متداول