تشنج چیست؟ انواع، علت، علائم، تشخیص و درمان آن

آیا تا به حال شاهد لحظه‌ای بوده‌اید که بدن فردی به طور ناگهانی و غیرقابل کنترل تکان بخورد یا بی‌حس شود؟ این صحنه‌های دلهره‌آور می‌توانند نشانه‌ای از تشنج باشند. تشنج، اختلالی است که میلیون‌ها نفر در سراسر جهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد و می‌تواند زندگی روزمره را به شدت مختل کند. اما نگران نباشید، با افزایش آگاهی در مورد تشنج، می‌توانیم به بیماران کمک کنیم تا زندگی باکیفیت‌تری داشته باشند. در این مقاله، به بررسی علل، انواع، علائم و روش‌های درمان تشنج می‌پردازیم و به شما می‌آموزیم که چگونه در مواجهه با حمله تشنجی اقدام کنید. پس با ما همراه باشید تا به طور کامل با این اختلال آشنا شوید و بتوانید به بیماران مبتلا به تشنج کمک کنید.

تشنج چیست؟ 

تشنج یک اختلال ناگهانی در عملکرد مغز است که به دلیل فعالیت الکتریکی نامنظم ایجاد می‌شود و می‌تواند باعث تغییراتی در رفتار، حرکات و سطح هوشیاری شود. این اختلال انواع مختلفی دارد و علل آن متنوع است؛ از آسیب‌های مغزی و عفونت‌ها تا اختلالات متابولیکی و حتی دلایل ناشناخته. بیشتر تشنج‌ها کوتاه‌مدت هستند اما تشنج‌های طولانی‌مدت نیاز به مراقبت پزشکی فوری دارند. داشتن چندین تشنج بدون دلیل مشخص، صرع نامیده می‌شود. خوشبختانه، بیشتر تشنج‌ها با دارو قابل کنترل هستند.

انواع تشنج

تشنج‌ها به دلایل مختلف و با شدت‌های متفاوت رخ می‌دهند. به طور کلی، می‌توان آن‌ها را به دسته‌های زیر تقسیم کرد:

• تشنج‌های جزئی: این نوع تشنج‌ها ابتدا در یک بخش از مغز آغاز می‌شوند و سپس به سایر قسمت‌ها گسترش می‌یابند.

  • جزئی ساده: علائم این نوع تشنج شامل تکان خوردن، سفتی عضلات، اسپاسم و لرزش سر است.
  • جزئی با علائم ثانویه: این نوع تشنج اغلب با تشنج‌های تونیک-کلونیک همراه است و می‌تواند باعث از دست دادن هوشیاری شود.

• تشنج‌های عمومی: این نوع تشنج‌ها در کل مغز رخ می‌دهند و معمولاً باعث از دست دادن هوشیاری می‌شوند.

  • تونیک-کلونیک عمومی: این نوع تشنج، که به عنوان تشنج بزرگ نیز شناخته می‌شود، با سفت شدن عضلات (مرحله تونیک) و سپس لرزش شدید (مرحله کلونیک) همراه است.
  • میوکلونیک:  تکان‌های کوتاه و ناگهانی در عضلات مختلف بدن رخ می‌دهد.
  • تونیک: در این نوع تشنج، تنها عضلات سفت می‌شوند.
  • کلونیک: لرزش و اسپاسم در عضلات
  • آتونیک: در تشنج آتونیک، عضلات بدن به طور ناگهانی شل شده و فرد به طور غیرارادی سقوط می‌کند.

همچنین بخوانید: تشنج در خواب!

علت تشنج

دلایل گوناگونی برای بروز تشنج وجود دارد که در ادامه برخی از این عوامل را مورد بررسی قرار می‌دهیم. علل این عارضه عبارت‌اند از:

• ناشی از تب 
• غیر صرع
• ناشی از دارو
• در بارداری
• در کودکان

تشنج ناشی از تب 

برخی از تشنج‌ها در اثر تب شدید ایجاد می‌شوند و بیشتر در کودکان بین ۶ ماه تا ۵ سال شایع هستند. این عارضه، معمولا در اولین روز پس از تب شدید، رخ می‌دهد و فقط چند دقیقه طول می‌کشد. علائم آن شامل لرزش شدید، سفتی عضلانی و گاهی اوقات از دست دادن ناگهانی هوشیاری است. 

تشنج ناشی از تب اگرچه ترسناک است، اما معمولاً بی‌خطر است. با این حال، اگر، بیش از ۱۰ دقیقه طول بکشد و یا به طور مکرر رخ دهد، برای درمان آن باید به پزشک متخصص مراجعه کرد.

تشنج غیر صرعی

تشنج‌ها همیشه نشانه‌ای از بیماری صرع نیستند. بسیاری از عوامل دیگر می‌توانند باعث بروز تشنج شوند. این عوامل اغلب به دلیل اختلالات الکتریکی در مغز ایجاد نمی‌شوند، بلکه ناشی از شرایط و بیماری‌های دیگری هستند. علل شایع تشنج‌های غیرصرعی شامل موارد زیر می‌شوند:

• آسیب‌های مغزی: ضربه به سر می‌تواند باعث اختلال در فعالیت الکتریکی مغز و در نتیجه تشنج شود.
• عفونت‌های مغزی: بیماری‌هایی مانند آنسفالیت (التهاب مغز) و مننژیت (التهاب پوشش مغز) با ایجاد تورم و ترشح سموم، به سلول‌های عصبی آسیب رسانده و تشنج ایجاد می‌کنند.
• عفونت‌های سیستمیک: عفونت‌های گسترده بدن مانند سپسیس نیز می‌توانند باعث التهاب مغز و در نتیجه تشنج شوند.
• تومورهای مغزی: رشد تومور در مغز می‌تواند بر بافت مغز فشار وارد کرده و باعث تشنج شود.
• سکته مغزی: قطع جریان خون به بخشی از مغز باعث از بین رفتن سلول‌های عصبی و در نتیجه تشنج می‌شود.
• اختلالات متابولیکی: بیماری‌هایی مانند کتواسیدوز دیابتی (تجمع اسیدها در خون افراد دیابتی) و عدم تعادل الکترولیت‌ها (به ویژه در افراد مبتلا به بیماری کلیوی) باعث اختلال در عملکرد مغز و تشنج می‌شوند.
• بیماری‌های دیگر: بیماری‌های دیگری مانند نارسایی حاد کلیه و بیماری سلیاک در کودکان نیز امکان دارد با تشنج همراه باشند.

در مورد تفاوت تشنج و صرع بیش‌تر بخوانید!

تشنج ناشی از دارو

بسیاری از داروها می‌توانند عوارض جانبی مختلفی داشته باشند و یکی از این عوارض جانبی، تشنج است. داروهایی که باعث افزایش ناگهانی مواد شیمیایی تحریک‌کننده مغز یا کاهش ناگهانی مواد شیمیایی تنظیم‌کننده فعالیت‌های مغزی می‌شوند، می‌توانند خطر تشنج را افزایش دهند. برخی از داروهایی که ممکن است باعث تشنج شوند عبارتند از:

• داروهای ضد افسردگی: برخی از داروهای ضد افسردگی مانند بوپروپیون و میرتازاپین و همچنین محرک‌هایی مانند کوکائین و مت‌آمفتامین خطر تشنج را افزایش می‌دهند.
• داروهای ضد حساسیت: داروهایی مانند بنادریل (دیفن‌هیدرامین) در برخی افراد باعث تشنج می‌شوند.
• داروهای مسکن: برخی از داروهای مسکن مانند ترامادول نیز خطر تشنج را افزایش می‌دهند.
• آنتی‌بیوتیک‌ها: برخی از آنتی‌بیوتیک‌ها مانند ایزونیازید در موارد نادر باعث تشنج می‌شوند.

علاوه بر موارد گفته شده، مصرف بیش از حد دارو، مسمومیت با الکل و ترک ناگهانی برخی داروها مانند باربیتورات‌ها، بنزودیازپین‌ها، الکل یا گلوکوکورتیکوئیدها نیز باعث تشنج‌های شدید می‌شود.

تشنج در بارداری

تشنج در دوران بارداری، گرچه وضعیتی نادر است اما بسیار جدی بوده و نیازمند مراجعه به پزشک متخصص است. این عارضه معمولاً به دلیل اختلال در فعالیت‌های الکتریکی مغز رخ می‌دهد و می‌تواند عواقب جدی برای مادر و جنین داشته باشد. علل شایع تشنج در بارداری شامل موارد زیر می‌شوند:

• پره‌اکلامپسی: این بیماری با افزایش فشار خون و وجود پروتئین در ادرار مشخص می‌شود و یکی از علل اصلی تشنج در بارداری است.
• اختلالات عروقی: مشکلات مربوط به رگ‌های خونی مغز مانند خونریزی مغزی یا لخته شدن خون نیز می‌توانند باعث تشنج شوند.
• عفونت‌ها: برخی عفونت‌ها مانند مننژیت یا انسفالیت به مغز آسیب رسانده و تشنج ایجاد می‌کنند.
• مشکلات کلیوی: نارسایی کلیه باعث تجمع سموم در خون شده و به مغز آسیب می‌رساند.
• علل دیگر: علاوه بر موارد فوق، عوامل دیگری مانند تومورهای مغزی، اختلالات متابولیکی و برخی بیماری‌های خودایمنی نیز امکان دارد باعث تشنج در بارداری شوند.

تشنج در کودکان

تشنج در کودکان، یک اختلال عصبی است که به دلیل فعالیت الکتریکی غیر طبیعی در مغز رخ می‌دهد. این اختلال می‌تواند به صورت ناگهانی و موقتی باعث تغییر در هوشیاری، حرکات و رفتار کودک شود. دلایل بروز تشنج در کودکان متنوع است و شامل موارد زیر می‌شود:

• تب: بالا رفتن ناگهانی دمای بدن، به ویژه در کودکان زیر پنج سال، باعث تحریک مغز شده و احتمال بروز تشنج را افزایش می‌دهد.
• اختلالات متابولیکی: اختلال در متابولیسم بدن، مانند کاهش قند خون یا افزایش سطح آمونیاک، می‌تواند به مغز آسیب رسانده و تشنج ایجاد کند.
• اختلالات ژنتیکی: برخی بیماری‌های ژنتیکی مانند صرع میوکلونیک و سندرم دراوت باعث تشنج‌های مکرر می‌شوند.

بیش‌تر بخوانید: آیا تشنج خطرناک است؟

علائم تشنج

تشنج زمانی رخ می‌دهد که فعالیت الکتریکی مغز به طور ناگهانی و غیرطبیعی تغییر می‌کند. این اختلال می‌تواند علائم مختلفی داشته باشد که بسته به نوع تشنج و شدت آن، متفاوت است. علائم شایع تشنج عبارتند از:

• حرکات غیرارادی: این حرکات شامل تکان‌های شدید، لرزش یا اسپاسم در عضلات مختلف بدن هستند.
• سفتی عضلانی: در برخی موارد، تمام بدن یا بخشی از آن سفت شده و فرد کنترل این اعضا را از دست می‌دهد.
• از دست دادن هوشیاری: بسیاری از افراد مبتلا به تشنج، هوشیاری خود را به طور کامل یا جزئی از دست می‌دهند.
• گیجی و سردرگمی: پس از تشنج، فرد احساس گیجی، سردرگمی یا خواب‌آلودگی می‌کند.
• تغییرات حسی: برخی افراد  قبل یا بعد از تشنج، تغییراتی در حس بویایی، بینایی یا شنوایی خود تجربه می‌کنند.
• از دست دادن کنترل بدن: در برخی موارد، فرد کنترل مثانه یا روده خود را از دست می‌دهد.
• کبودی زبان یا لب‌ها: به دلیل گاز گرفتن زبان یا لب‌ها در هنگام تشنج احتمال دارد این نواحی کبود یا زخم شوند.
• خستگی و ضعف: پس از تشنج، فرد معمولاً احساس خستگی و ضعف می‌کند.

نکته: تشنج را نباید با تمامی  لرزش های غیر قابل کنترل اشتباه گرفت ؛این لرزش‌ها احتمال دارد، ناشی از هر چیزی مانند نوشیدن بیش از حد کافئین گرفته تا بیماری پارکینسون باشند. 

تفاوت تشنج و حمله عصبی

اغلب اوقات، واژه‌های “تشنج” و “حمله عصبی” به جای یکدیگر استفاده می‌شوند، اما این دو اصطلاح از نظر پزشکی معانی متفاوتی دارند. حمله عصبی به اختلال ناگهانی در فعالیت الکتریکی مغز اشاره دارد که می‌تواند باعث علائمی مانند تکان‌های عضلانی، از دست دادن هوشیاری و گیجی شود. تشنج یکی از این علائم است و به حرکات غیرارادی و تکراری عضلات گفته می‌شود که در طی یک حمله عصبی رخ می‌دهد. بنابراین، هر تشنجی یک حمله عصبی محسوب می‌شود، اما هر حمله عصبی لزوماً با تشنج همراه نیست. عوامل مختلفی مانند صرع، آسیب مغزی، عفونت و اختلالات متابولیکی می‌توانند باعث حمله عصبی شوند.

راه‌های تشخیص تشنج

برای تشخیص تشنج، پزشک ابتدا سابقه پزشکی بیمار را بررسی کرده و علائم دیگر بیمار را بررسی می‌کند، سپس معاینه فیزیکی انجام می‌دهد. این معاینه با تمرکز بر علل یا شرایط عصبی بالقوه‌ای که می‌توانند، باعث فعالیت غیرطبیعی مغز شوند، دنبال می‌شود.  راه های تشخیص تشنج عبارت‌اند از:

• معاینه عصبی
• الکتروانسفالوگرام (EEG)
• آزمایش خون
• روش‌های تصویربرداری
• تشخیص‌های افتراقی

معاینه عصبی

معاینه عصبی یکی از روش‌های مهم برای تشخیص تشنج است. در این معاینه، پزشک با انجام تست‌های بالینی، عملکرد سیستم عصبی بیمار را ارزیابی می‌کند. پزشک به دنبال علائم و نشانه‌هایی از اختلال در فعالیت الکتریکی مغز می‌گردد که می‌تواند نشان‌دهنده وجود تشنج باشد. این علائم  شامل ضعف عضلانی، بی‌حسی، اختلال در هماهنگی حرکات، تغییرات رفلکس‌ها و اختلال در حافظه یا تمرکز هستند. علاوه بر این، پزشک از بیمار در مورد سابقه تشنج، داروهایی که مصرف می‌کند و سایر علائم همراه با تشنج سوال می‌کند. با توجه به نتایج معاینه عصبی و سایر آزمایش‌ها، پزشک می‌تواند تشخیص قطعی در مورد وجود تشنج و علت آن ارائه دهد.

الکتروانسفالوگرام (EEG) 

آزمایش خون

آزمایش خون یکی از ابزارهای تشخیصی مهم برای شناسایی علل احتمالی تشنج است. این آزمایش به پزشک کمک می‌کند تا شرایط مختلفی را که باعث بروز تشنج می‌شوند، مانند عفونت‌ها، اختلالات متابولیکی و مشکلات غدد درون‌ریز، بررسی کند.

اگر بیمار مشکوک به مننژیت باشد، پزشک برای او از پونکسیون کمری استفاده می‌کند که در این روش یک سوزن در قسمت تحتانی ستون فقرات وارد می‌شود تا نمونه‌ای از مایع نخاعی، استخراج شود.

روش‌های تصویربرداری

مطالعات تصویربرداری نقش بسیار مهمی در تشخیص علل تشنج دارند. این مطالعات با ارائه تصاویر دقیق از ساختار و عملکرد مغز، به پزشکان کمک می‌کنند تا وجود هرگونه ناهنجاری، ضایعه یا بیماری که باعث بروز تشنج می‌شود را شناسایی کنند. روش‌های تصویربرداری مورد استفاده در تشخیص تشنج شامل موارد زیر می‌شوند:

• توموگرافی کامپیوتری (CT scan): در این روش، با استفاده از اشعه ایکس، تصاویری مقطعی از مغز تهیه می‌شود. CT scan به طور معمول برای تشخیص سریع خونریزی مغزی، تومورها، ضربه‌های مغزی و سایر تغییرات ساختاری مغز استفاده می‌شود. این روش نسبت به MRI سریع‌تر است اما جزئیات کمتری را نشان می‌دهد.
• تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI): پزشک از MRI برای ایجاد تصاویر بسیار دقیق و با جزئیات از مغز استفاده می‌کند. MRI می‌تواند تغییرات ساختاری ظریف در مغز را که با CT scan قابل تشخیص نیستند، نشان دهد. MRI همچنین می‌تواند برای ارزیابی جریان خون در مغز و تشخیص تومورها، ضایعات و عفونت‌ها به کار رود.
• توموگرافی گسیل پوزیترون (PET scan): در این روش، یک ماده رادیواکتیو با دوز پایین به بدن تزریق می‌شود. این ماده توسط سلول‌های فعال مغز جذب شده و با استفاده از دستگاه PET، تصاویری از فعالیت متابولیکی مغز ایجاد می‌شود. PET scan می‌تواند برای تشخیص تومورهای مغزی، عفونت‌ها، التهاب و تغییرات در فعالیت عصبی که با تشنج مرتبط هستند، استفاده می‌شود.

تشخیص‌های افتراقی

تشخیص افتراقی تشنج فرایندی است که در آن پزشک برای رسیدن به تشخیص دقیق، سایر بیماری‌ها و اختلالاتی که علائم مشابه تشنج دارند را بررسی می‌کند. این کار به این دلیل انجام می‌شود که بسیاری از بیماری‌ها می‌توانند علائم مشابه تشنج ایجاد کنند، مانند سرگیجه، سنکوپ (غش)، حملات پانیک، میگرن با اورا و حرکات غیرارادی عضلانی. پزشک با توجه به سابقه پزشکی بیمار، معاینه فیزیکی، نتایج آزمایشات و آزمایش‌های تصویربرداری، این بیماری‌ها را از تشنج متمایز می‌کند.

درمان تشنج

درمان تشنج به عوامل مختلفی از جمله نوع تشنج، شدت آن، سن بیمار و سایر بیماری‌های زمینه‌ای بستگی دارد. هدف اصلی از درمان، کنترل تشنج‌ها و بهبود کیفیت زندگی بیمار است. معمولاً ترکیبی از روش‌های درمانی برای کنترل تشنج استفاده می‌شود. در ادامه به بررسی روش‌های مختلف درمان تشنج می‌پردازیم.

دارو درمانی

داروهای ضد تشنج یکی از رایج‌ترین روش‌های درمان تشنج هستند. این داروها با کاهش فعالیت الکتریکی غیر طبیعی در مغز، از بروز تشنج جلوگیری می‌کنند. انتخاب دارو و دوز مناسب آن به عوامل مختلفی از جمله نوع تشنج، سن بیمار و تحمل دارو بستگی دارد. درمان دارویی تشنج شامل موارد زیر می‌شود:

• انواع داروهای ضد تشنج: طیف وسیعی از داروهای ضد تشنج وجود دارد که هر کدام مکانیسم اثر و عوارض جانبی خاص خود را دارند.
• یافتن داروی مناسب: یافتن داروی مناسب و دوز مناسب آن به چندین ماه زمان نیاز دارد و امکان دارد نیاز به تغییر دارو یا تنظیم دوز باشد.
• عوارض جانبی: داروهای ضد تشنج عوارضی مانند خستگی، سرگیجه، تغییرات خلقی و مشکلات گوارشی ایجاد می‌کنند.

رژیم غذایی کتوژنیک

رژیم غذایی کتوژنیک یک رژیم غذایی پرچرب، کم کربوهیدرات و پروتئین متوسط است که در کنترل تشنج برخی افراد، به ویژه کودکان، موثر است. این رژیم باعث ایجاد تغییرات در متابولیسم مغز می‌شود که فعالیت الکتریکی مغز را کاهش داده و از بروز تشنج جلوگیری می‌کند.

جراحی

در صورتی که دارو درمانی و رژیم غذایی کتوژنیک موثر نباشند، جراحی  گزینه درمانی مناسبی است. جراحی معمولاً برای افرادی که تشنج‌های مقاوم به دارو دارند و کانون تشنج آن‌ها به طور دقیق مشخص شده است، توصیه می‌شود. انواع مختلفی از جراحی برای درمان تشنج وجود دارد، از جمله:

• لوبکتومی: برداشتن بخشی از لوب مغز که کانون تشنج در آن قرار دارد.
• کالوسکتومی: قطع ارتباط بین دو نیمکره مغز برای جلوگیری از گسترش تشنج.
• تحریک عصب واگ: کاشت یک دستگاه زیر پوست که سیگنال‌هایی را به عصب واگ ارسال می‌کند و به کاهش تشنج کمک می‌کند.
• تحریک عمقی مغز: کاشت الکترودهایی در مغز برای تنظیم فعالیت‌های الکتریکی مغز و کاهش تشنج.

درمان‌های مکمل

برخی افراد از درمان‌های مکمل مانند طب سوزنی، یوگا و مدیتیشن برای کنترل تشنج استفاده می‌کنند. اگرچه شواهد علمی کافی در مورد اثربخشی این روش‌ها وجود ندارد، اما برخی افراد گزارش کرده‌اند که این روش‌ها به آن‌ها کمک کرده است.

در مواجهه با تشنج چه باید کرد؟

هنگام مواجهه با فردی که دچار تشنج شده است، حفظ آرامش و اقدامات صحیح بسیار مهم است. در اغلب موارد، تشنج به خودی خود برطرف می‌شود. اما برای اطمینان از ایمنی فرد و کمک به او، می‌توانید مراحل زیر را دنبال کنید:

• ایمنی محیط: اطمینان حاصل کنید که محیط اطراف فرد ایمن است. اجسام تیز یا هر چیزی که احتمال دارد به فرد آسیب برساند را دور کنید.
• حفظ آرامش: سعی کنید آرام باشید و به فرد اطمینان خاطر دهید.
• حفاظت از سر: اگر فرد به زمین افتاده است، با احتیاط سر او را روی یک سطح نرم قرار دهید تا از آسیب دیدگی بیشتر جلوگیری کنید.
• باز نگه داشتن راه‌های هوایی: فرد را به پهلو بخوابانید تا راه‌های هوایی او باز بماند و در صورت استفراغ، از خفگی جلوگیری شود.
• زمان سنجی: مدت زمان تشنج را یادداشت کنید. این اطلاعات برای پزشک بسیار مفید خواهد بود.
• تماس با اورژانس: در موارد زیر حتماً با اورژانس تماس بگیرید:
  • اولین تشنج فرد باشد.
  • تشنج بیش از 5 دقیقه طول بکشد.
  • فرد پس از بهبودی از تشنج اول، دچار تشنج دوم شود.
  • فرد در حین تشنج به خود آسیب برساند.
  • فرد دارای بیماری زمینه‌ای مانند دیابت، بیماری قلبی یا بارداری باشد.
  • فرد دچار مشکل تنفسی شود.
  • فرد پس از تشنج به هوش نیاید یا دچار گیجی و خواب آلودگی شدید شود.

کلام پایانی

تشنج یک بیماری قابل کنترل است، اما نیازمند آگاهی و اقدامات مناسب است. با افزایش دانش عمومی درباره تشنج، می‌توانیم به کاهش باورهای نادرست و تبعیض علیه افراد مبتلا به صرع کمک کنیم. همچنین، تشخیص زودهنگام و درمان مناسب، می‌تواند از بروز عوارض جدی جلوگیری کرده و کیفیت زندگی بیماران را بهبود بخشد.